Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Tczewie

---

Historia

Budowa

Wzmianka dotycząca proboszcza Jana z roku 1258 może wskazywać na autentyczność późniejszych zapisków z XVIII wieku, które informują o konsekracji tczewskiej Fary datowanej na rok 1226. Istnieje możliwość, że wówczas istniał kościół drewniany. Fundamenty nowoczesnej świątyni, która przetrwała do naszych czasów, zostały wzniesione w połowie XIII wieku. To właśnie wtedy rozpoczęto budowę dobrze znanej masywnej wieży, która w tamtych czasach mogła zawierać dwa sklepione kondygnacje z kaplicami. Niestety, pierwotny kościół, składający się z wieży i przyległego drewnianego obiektu, został niemal całkowicie zniszczony w wyniku działań wojennych w listopadzie 1308 roku, kiedy to miasto zajęli Krzyżacy. Jednym z nielicznych śladów najstarszych dziejów Fary jest granitowa chrzcielnica, obecnie umieszczona w kruchcie południowej.

Świątynia za czasów Krzyżaków

Okres 150 lat rządów Krzyżaków miał znaczący wpływ na rozwój Tczewa, zarówno gospodarczy, jak i społeczny. Tak ogromny postęp umożliwił miastu w 1328 roku zakupienie wioski Śliwiny, wcześniej będącej własnością Zakonu. W 1364 roku, podczas drugiej lokalizacji miejskiej, wielki mistrz Winrich von Kniprode zatwierdził prawa proboszcza do trzech włók ziemi. Możliwe, że dochody z tych gruntów przyczyniły się do dalszego rozwoju budowy kościoła w I połowie XIV wieku, w wyniku czego powstała obecnie znana bryła. Prace skoncentrowano na prezbiterium, a następnie kierowano się w stronę naw głównych i bocznych, dostawiając zakrystię oraz skarbiec do północnej ściany prezbiterium. Finalizację budowy zakończono przed rokiem 1364, przy czym kościół przyjął formę czteroprzęsłowej, trzynawowej hali z prezbiterium zamkniętym w pięcioboczny sposób. Elementy gotyckie, w tym wspaniałe sklepienia gwiaździste, świadczą o jakości wykonania, szczególnie te z siatką żeber w kształcie sześcioramiennych gwiazd, które znalazły się w prezbiterium. W nawie głównej występują natomiast ośmioramienne gwiazdy. Krzyżujące się żebra są charakterystycznym motywem architektury sakralnej tego okresu, prowadzącym od prezbiterium aż do wieży. Istotnym elementem konstrukcyjnym są wsporniki sklepienne, z zachowanymi ornamentami oraz prostymi wizerunkami twarzy w zakrystii.

Zabytkowe wnętrze

Po zakończeniu budowy świątyni przystąpiono do jej wyposażania, niestety, nie zachowały się informacje dotyczące pierwotnego wystroju. Cenne obiekty, które przetrwały do dnia dzisiejszego, mają istotne znaczenie zarówno artystyczne, jak i historyczne. Wśród nich warto wymienić niedawno odnalazione malowidło ścienne w kaplicy Świętych Niewiast, datowane na koniec XIV wieku, przedstawiające popiersia ośmiu świętych kobiet. Umożliwiają to atrybuty trzymane w ich dłoniach: Elżbieta, Helena, Katarzyna, Jadwiga, Genowefa, Barbara i Dorota, a także prawdopodobnie Irena. W trakcie prac konserwatorskich odkryto również oryginalną posadzkę gotycką. Do najcenniejszych dzieł zachowanych w Farze należy Pietà z II ćw. XV wieku, wywodząca się ze stylu pięknego, uznawana za dzieło lokalnych mistrzów z Gdańska. Idąc dalej, w średniowiecznym warsztacie kowalskim stworzono żelazną kratę sakramentarium z połowy XIV wieku, ozdobioną ażurowymi motywami czteroliścia oraz okucia drzwi zakrystii, wykonane przez rzemieślników lokalnych.

W skarbcu kościoła przechowuje się niezwykle cenne wyroby złotnicze z XV wieku, przypuszczalnie pochodzące z gdańskich warsztatów, takie jak krzyż relikwiarzowy z grawerowanymi scenami pasyjnymi, kielichy z bogatymi dekoracjami, oraz rzadką patenę z XV wieku, której zdobienia przedstawiają motyw Ręki Boga oraz ornamentację roślinno-geometryczną. Obiekty te odznaczają się wysokim poziomem artystycznym. Szczególną uwagę należy również zwrócić na sześć mosiężnych świeczników z figurkami lwów.

Fara podczas reformacji

Rok 1457, kiedy Tczew przeszedł pod panowanie polskie, nie miał tak istotnego znaczenia dla historii Fary, jak pierwsze echa reformacji, które dotarły do miasta około 1525 roku. W kilka lat po wystąpieniu Marcina Lutra większość parafian, głównie Niemców, przeszła na protestantyzm. Wskutek tego cechy miejskie, które od średniowiecza były właścicielami kaplic i ołtarzy, zaczęły organizować nabożeństwa w reformowanej formie. Kościół był wspólnie zarządzany przez katolików i luteran aż do roku 1595. Niestety, incydent militarystyczny z 1577 roku, związany z obozem pod murami Tczewa, doprowadził do pożaru, który zniszczył niemal całe miasto, w tym dachy Fary, podczas gdy sklepienia pozostały nietknięte. Usunięcie szkód trwało około sześciu lat, a straty związane z wieżą nie były tylko materialne, bowiem spaliły się cenne dokumenty przechowywane w Wieży Kleszej.

Przebudowa kościoła w XVII i XVIII wieku

W 1597 roku Farę przekazano wyłącznie katolikom. Jednak w czasie wojen szwedzkich, pomiędzy 1626 a 1635 rokiem, kościół ponownie trafił w ręce protestantów. Okres końca XVII oraz XVIII wieku to czas, kiedy świątynia zyskała większość znanych nam dziś ołtarzy i sprzętów liturgicznych. W 1686 roku biskup Bonawentura Madaliński zalecił proboszczowi Franciszkowi Czarlińskiemu budowę nowego ołtarza głównego. Ołtarz został ukończony w 1690 roku, a jego dekoracje, po malowaniu i wyzłoceniu przed 1779 rokiem, przyciągają uwagę. Zajmuje on całą powierzchnię wschodniej ściany prezbiterium, a jego wymiary to 8,60 na 14 m. Bogata dekoracja sztuki snycerskiej oraz dwa obrazy z początku XVIII wieku, które przedstawiają istotne sceny sakralne, podkreślają znaczenie tego dzieła. Kolejne ołtarze, w tym te poświęcone świętym, stanowią interesującą kolekcję zróżnicowanych obiektów zabytkowych.

W drugiej ćwierci XVIII wieku wnętrze Fary wzbogaciło się o polichromowaną ambonę, na której zwieńczeniu wyróżniają się aniołki różnych ras, co odnosi się do idei powszechności Kościoła Chrystusowego. W 1783 roku prezbiterium i nawa główna zyskały kolejne dekoracje: rzeźbione wielkie zworniki, które harmonizują z gotycką konstrukcją. Wyjątkowy obiekt reprezentujący rokoko to ołtarz św. Mikołaja, który został przekształcony w 1928 roku, by przedstawić wezwanie Serca Jezusa. Należy także wspomnieć o feretronach ufundowanych przez parafian oraz imponujących, trzymetrowych świecznikach ze rokokową dekoracją.

Wiek XIX

Pod koniec XVIII wieku wizytacje biskupie ukazały, że utrzymanie kościoła nabrało dla parafian poważnych trudności, co w efekcie doprowadziło do czasowego zamknięcia Fary. Od roku 1830 do 1841 nabożeństwa odbywały się w kościele podominikańskim. Generalny remont rozpoczęto w latach 1838-39, a dzięki wsparciu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, udało się odnowić wnętrze i dostosować dach do nowych standardów. Ostateczna konsekracja miała miejsce 5 grudnia 1841 roku. Nowy proboszcz ks. Robert Sawicki przejął prace związane z odbudową, a dzięki jego staraniom Fara zyskała nowy wygląd. W 1878 roku w kaplicy przy prezbiterium zainstalowano barokowy ołtarz dedykowany Matce Boskiej Różańcowej, którego dekoracje są efektem pracy gdańskiego artysty.

Czasy współczesne

Do początku XX wieku ściany i sklepienia kościoła nie posiadały żadnych polichromii. W latach 1910-1914 malarz Klink zrealizował dekoracje w prezbiterium i nawy głównej oraz w kaplicy Matki Boskiej Różańcowej. Jego prace zostały przerwane przez wybuch I wojny światowej, lecz ponownie podjęto je w 1937 roku, kiedy to ks. Aleksander Kupczyński zlecił dokończenie polichromii. Jego dzieło obejmowało sceny związane z Męką Pańską, które uzupełniły wcześniejsze prace. Niektóre rzeźby były dziełem lokalnego artysty Mikołaja Cichosza, który przyczynił się do dekoracji ołtarza Grobu Chrystusa. W okresie międzywojennym wykonano remont wewnętrzny kościoła oraz wymieniono dzwony, aczkolwiek II wojna światowa nie spowodowała znaczących zniszczeń. W 1942 roku Niemcy zarekwirowali dzwony, a w 1945 roku zniszczeniu uległ dach oraz witraże. W latach 70. XX wieku ks. Wacław Preis przeprowadził gruntowną renowację, w efekcie której wydobyto pierwotną kolorystykę wystroju. Niestety, 29 sierpnia 1982 roku wieża Fary uległa pożarowi, co doprowadziło do zniszczenia dzwonów oraz organów, lecz dzięki staraniom parafian, cenne wyposażenie zostało uratowane. W kolejnych latach dokonano odbudowy, w tym nowego murowanego zwieńczenia wieży oraz naprawy dachu. Na koniec, w utrwaleniu wspólnoty katolickiej w Tczewie, znaczącą rolę odegrał zrekonstruowany dzwon, noszący imię Jan Paweł II.

Organy

Historia organów w Tczewie sięga roku 1870. W tym okresie prospekt organów stanowił część standardowych kompozycji opracowanych przez braci Terletzkich – Augusta i Maxa. Obecny instrument, umiejscowiony w kościele farnym, został stworzony przez Józefa Moolina z Odr. Nowe organy, które powstały z wykorzystaniem zabytkowej, neogotyckiej szafy organów Terletzkiego, mają obecnie 30 głosów, a ich traktura jest w pełni mechaniczna.

W celu lepszego zapoznania się z tym wspaniałym instrumentem, przedstawiamy dyspozycję organów:

Manuał I	Manuał II	Pedał
Hauptwerk	Oberwerk	_
1. Burdon 16′	1. Gemshorn 8′	1. Subkontra 32′ *
2. Pryncypał 8′	2. Gedakt 8′	2. Pryncypał 16′
3. Rurflet 8′	3. Salicet wibr. 8′	3. Subbas 16′
4. Gamba 8′	4. Prestant 4′	4. Oktawbas 8′
5. Oktawa 4′	5. Flet poprze. 4′	5. Fletbas 8′
6. Blokflet 4′	6. Sesquialtera 2x	6. Chorałbas 4′
7. Kwinta 2 2/3′	7. Szpicflet 2′	7. Mixtura 4x
8. Superoktawa 2′	8. Kwinta 1 1/3′	8. Puzon 16′
9. Mikstura 5-6x	9. Scharf 4-5x	9. Trompet 8′
10. Trompet 8′	10. Dulcjan 16′	_
_	11. Obój 8′

Wieża kościelna i dzwony

Wieża kościelna, która ma wysokość 30 metrów, jest najstarszym elementem architektonicznym w kościele farnego w Tczewie. Jej historia jest nierozerwalnie związana z dzwonami, które spełniają kluczową rolę w liturgii i społeczności lokalnej. Pierwszy dzwon, znany jako „Jan Chrzciciel”, został odlany przed rokiem 1577 i ważył około dwóch ton. Mimo jego potężnej wagi, nie zdołał on ostrzec ludzi przed pożarem miasta, który wybuchł niespodziewanie.

Po upływie siedmiu lat, w 1584 roku, przy wsparciu gminy ewangelickiej, która zarządzała wówczas farą, odlano nowy dzwon o tej samej nazwie i wadze. Nowa wersja „Jana Chrzciciela” powstała z przetopienia pozostałych części jego poprzednika. Dzwon ten zadzwonił po raz ostatni w 1882 roku, podczas ceremonii pogrzebowej, kiedy to uległ uszkodzeniu. W sierpniu tego samego roku, Gdańska odlewnia Jana Colliera stworzyła nowy dzwon, który ważył 2800 kg. Inskrypcje na dzwonie wskazują, że zdarzenie miało miejsce w czasach, kiedy papieżem był Leon XIII, a proboszczem parafii tczewskiej ks. Robert Sawicki.

Równocześnie odnowiono drugi, średni dzwon, noszący nazwę „Jezus Ukrzyżowany”, pochodzący z 1666 roku. Dzwon ten bił przez ponad dwa stulecia, jednak ze względu na uszkodzenia, w 1882 roku zawisł na wieży obok „Jana Chrzciciela” jako „Maria”. Posiadał on wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Wśród dzwonów z tego okresu znajdował się także dzwon „Mikołaj”, odlany w Gdańsku w 1772 roku. Jego waga wynosiła 657 kg, z kolei dzwon „Anna”, ważący 100 kg, pochodził sprzed 1632 roku i pełnił rolę dzwonu pogrzebowego.

W 1805 roku do dzwonów dołączył „Stefan”, który przejął funkcję dzwonienia pogrzebowego od „Anny”, umożliwiając jej dzwonienie codziennie na Anioł Pański. Te pięć dzwonów w historii kościoła odzywało się rzadko, zazwyczaj w momentach ważnych i doniosłych. Ostatnie wspólne dzwonienie miało miejsce 20 sierpnia 1917 roku. W dobie I wojny światowej, władze niemieckie postanowiły wykorzystać dzwony „Jan Chrzciciel” i „Maria” na cele militarne, co skutkowało ich zniszczeniem przez firmę Jana Colliera.

W następstwie utraty oryginalnych dzwonów, główną rolę przejął dzwon „Mikołaj”, który był używany najczęściej z uwagi na swoją donośność. Pozostałe dzwony dzwoniły rzadko, nie harmonizując z jego tonem. W 1927 roku powołano komitet, którego celem było pozyskanie nowych dzwonów. Ostatecznie, w 1930 roku w Kałuskiej odlewni braci Felczyńskich odlano trzy nowe dzwony, które poświęcono 18 maja na dawnym cmentarzu przy farze. Największym z nich był dzwon „Chrystus Król”, ważący 2991 kg, oraz dzwon „Jan Chrzciciel” o wadze 1475 kg, a trzeci dzwon, „Bernard”, ważył 806 kg.

Nowe dzwony zostały zawieszone obok ocalałego „Mikołaja”. Dzwony te dzwoniły w tonach: B, D, F i G. Na wieży wisiał również najmniejszy dzwon „Anna”, aczkolwiek jego brzmienie nie współbrzmiało z pozostałymi, przez co dzwonił solo w codziennych nabożeństwach. Niestety, zestaw pięciu dzwonów przetrwał do II Wojny Światowej, a ostatni raz zabrzmiał 1 września 1939 roku, ogłaszając wybuch wojny, która przyniosła dalsze zniszczenia.

Współczesne dzwony zostały ufundowane przez parafian po pożarze wieży, który miał miejsce 20 sierpnia 1982 roku. Zostały one konsekrowane 7 grudnia 1985 roku.

Typ dzwonu	Nazwa	Masa	Tonacja	Średnica	Rok produkcji	Producent
Mały dzwon	Odkupiciel Człowieka	1781 kg	d’ (+)	143 cm	1985	Odlewnia dzwonów Braci Kruszewskich, Węgrów
Średni dzwon	Maryja	924 kg	f’ (-)	118 cm	1983	Odlewnia dzwonów Braci Kruszewskich, Węgrów
Duży dzwon	Jan Paweł II	588 kg	a’ (+)	100 cm	1985	Odlewnia dzwonów Braci Kruszewskich, Węgrów
Największy dzwon	Wacław	258 kg	d” (-)	75 cm	1985	Odlewnia dzwonów Braci Kruszewskich, Węgrów

---

Oceń: Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Tczewie

---